…blog a ysgrifennwyd gan Buglife Cymru, Natur am Byth, Swyddog Cadwraeth Pryf y Cerrig Isogenus Nubecula, Sarah Hawkes.
Mae’r canlyniadau’n ôl!
A all unrhyw un gofio pryd wnaethon ni addo diweddariad ar samplu eDNA afon Dyfrdwy? Roedd hi gryn amser yn ôl – ymhell yn ôl yn 2024!
Llawer yn hwyrach nag a gynlluniwyd yn wreiddiol, rydym yn falch iawn o ddarparu’r wybodaeth ddiweddaraf. Rydym wedi dod ar draws sawl rhwystr wrth geisio gwneud cynnydd, yn amrywio o ymrwymiadau gwaith maes i waith tynnu asbestos ger y labordy lle roedd gwaith paratoi samplau i fod i ddigwydd. O dipyn i beth, dyma ni’n dod o hyd i’r amser i gynnal y gwaith dadansoddi yn ôl yn Derby, gan fod yr argyfwng asbestos wedi golygu bod y gwaith wedyn yn gwrthdaro ag amser addysgu yn y brifysgol …. Rydyn ni’n meddwl ei fod wedi bod yn werth yr aros!
Mae Dr Alessia Bani a’i chydweithwyr ym Mhrifysgol Derby a Phrifysgol Essex wedi gwneud gwaith rhagorol, ac wedi datgelu rhywfaint o ddata diddorol iawn. Rwy’n falch o ddweud bod fy mhryderon cefndirol am golli’r cyfle gan y byddai ‘pryf y cerrig eisoes wedi dringo allan o’r afon a throi’n oedolyn’, a meddwl tybed ‘sut ar y ddaear y gellid dod o hyd i ddarn bach o DNA, o bryfyn bach, mewn afon fawr gyflym’, a ‘beth pe baem wedi’i wneud yn anghywir?’ (a oedd, o ystyried gwersi clir a syml Dr Alessia, yn annhebygol), diolch byth, wedi bod yn ddi-sail. Fel y digwyddodd, credwn ein bod wedi taro ‘man perffaith’ o ran cyfle i gymryd samplau dŵr, yn union ar yr adeg pan oedd pryf y cerrig yn symud yn weithredol yn yr afon i gyrraedd y lan, ac felly’n gollwng mwy o DNA i lif y dŵr.
Gyda llaw, roedd fy nghanfyddiadau eleni o gasglu exuvia (croen sydd wedi’i golli gan bryfed ar ôl bwrw eu croen) yn rheolaidd mewn lle penodedig ymlaen llaw yn ymddangos fel pe bai’n ategu’r syniad o theori’r ‘man perffaith’. Am gyfnod o bythefnos mae exuvia newydd wedi ymddangos ar fwa’r bont rydw i wedi bod yn ei hastudio eleni ym Mangor Is-coed. Ymddengys bod y cyfnod hwn o ddod allan o’r afon wedi cyd-daro’n eithaf agos â’n pythefnos o samplu DNA amgylcheddol y llynedd.
O’r 12 safle a samplwyd gennym, yn anhygoel, roedd 10 ohonynt yn bositif am bryf y cerrig (Isogenus nubecula). Ar ben hynny, canfuwyd DNA i fyny ac i lawr yr afon o’r safleoedd lle gwnaethom wir ddarganfod larfâu ac oedolion Isogenus yn ystod arolygon eraill. Felly, rwy’n falch o ddweud na all fod yn wir bod DNA yn cael ei gario yn y llif o’n safleoedd hysbys.
O ddiddordeb arbennig yw canfod arwydd cryf o DNA mewn is-afon, sef afon Ceiriog, ychydig bellter i fyny’r afon o ‘Riversmeet’, lle mae afon Ceiriog yn cwrdd ag afon Dyfrdwy.
Gyda’r wybodaeth newydd hon ar gael, rydym nawr yn casglu cymaint o ddata â phosibl yn y cyfnod arolwg byr yn 2025 ar gyfer pryfed cerrig sy’n oedolion. Yn ystod mis Ebrill a mis Mai, rydw i a rhai gwirfoddolwyr hyfryd wedi bod yn chwilio’r glannau a’r caeau am bryfed cerrig yn ystod y rhan fwyaf o’r diwrnodau heulog ac yn cofnodi beth bynnag a welwn o bryf y cerrig. Yn ogystal, mae ein harolwg o bostion ffens (chwilio am bryf y cerrig) ar waith, i gasglu unrhyw dystiolaeth gan y cyhoedd.
Bydd unrhyw wybodaeth yn werthfawr, o ystyried cyn lleied rydyn ni’n ei wybod am arferion pryf y cerrig a pha mor anodd ydyn nhw i’w canfod
Main Image Credit: eDNA filtering © Will Hawkes